ТІЗІМДЕР

Тізім элементтер жиынтығын немесе тізбегін сақтайтын деректер түрін білдіреді. Көптеген программалау тілдерінде массив деп аталатын ұқсас деректер құрылымы бар.

Тізімді құру

Тізімді құру үшін [] төртбұрышты жақшалар қолданылады, олардың ішінде тізім элементтері үтір арқылы тізімделеді. Мысалы, сандар тізімін анықтайық:

numbers = [1, 2, 3, 4, 5]

Сол сияқты, сіз басқа типтегі деректермен тізімдерді анықтай аласыз, мысалы, жолдар тізімін анықтаймыз:

people = [«Timur», «Almas», «Madina»]

Тізім элементтерін тексеру үшін тізім мазмұнын оқылатын етіп көрсететін стандартты print функциясын пайдалануға болады:

numbers = [1, 2, 3, 4, 5]

people = [«Timur», «Almas», «Madina»]

print(numbers)  # [1, 2, 3, 4, 5]

print(people)   # [«Timur», «Almas», «Madina»]

Егер бірдей мән бірнеше рет қайталанатын тізім жасау қажет болса, онда сіз жұлдызша * таңбасын қолдана аласыз, яғни көбейту операциясын бұрыннан бар тізімге қолдана аласыз:

numbers = [3] * 2   # 3-ті 2 рет қайталаймыз.

print(numbers)    # [3,3]

Тізімдермен жұмыс істеу әдістері мен функциялары

Элементтерді басқару үшін тізімдерде бірқатар әдістер бар. Олардың кейбіреулері:

append (item)	тізімнің соңына item элементін қосады;
insert( index, item)	index индексі бойынша тізімге item элементін қосады;
extend (items)	тізімнің соңына items элементтерінің жиынтығын қосады;
remove (item):	item элементін жояды. Элементтің бірінші пайда болуы ғана жойылады. Егер элемент табылмаса, ValueError ерекшелігін жасайды;
clear ()	тізімнен барлық элементтерді жою;
index (item)	item элементінің индексін қайтарады. Егер элемент табылмаса, ValueError ерекшелігін жасайды;
pop ([index])	элементті index индексі бойынша жояды және қайтарады. Егер индекс берілмесе, онда ол соңғы элементті жояды;
count( item)	item элементінің пайда болу санын тізімге қайтарады;
sort ([key])	элементтерді сұрыптайды. Әдет бойынша элементтер өсу бойынша сұрыпталады. Бірақ key параметрінің көмегімен біз сұрыптау функциясын жібере аламыз;
reverse ()	тізімдегі барлық элементтерді кері ретпен орналастырады;
len (тізім)	тізімнің ұзындығын қайтарады;
min (list)	тізімнің ең кіші элементін қайтарады;
max (тізім)	тізімнің ең үлкен элементін қайтарады.

Тізім элементтеріне жүгіну

Тізім элементтеріне қол жеткізу үшін тізімдегі элемент нөмірін білдіретін индекстерді пайдалану керек. Индекстер нөлден басталады. Яғни, бірінші элементте 0 индексі, екінші элементте 1 индексі және т.б. болады. Элементтерге қол жеткізу үшін -1-ден басталатын теріс индекстерді қолдануға болады. Яғни, соңғы элементтің индексі -1, екіншісінде -2 және т.б. болады.

people = [«Timur», «Almas», «Madina»]

# элементтерді тізімнің басынан бастап алу

print(people[0])   # Timur

print(people[1])   # Almas

print(people[2])   # Madina

# элементтерді тізімнің соңынан бастап алу

print(people[-2])   # Almas

print(people[-1])   # Madina

print(people[-3])   # Timur

Тізім элементін өзгерту үшін оған жаңа мән беру жеткілікті:

people = [«Timur», «Almas», «Madina»]

people[1] = «Sabina»  # екінші элементті өзгерту

print(people[1])  # Sabina

print(people)     # [«Timur», «Sabina», «Madina»]

Элементтерді қосу және жою

Элементті қосу үшін append(), extend және insert, ал өшіру үшін — remove(), pop() және clear() әдістері қолданылады.

people = [«Timur», «Madina»]

# тізім соңына қосамыз

people.append(«Aruna»)  # [«Timur», «Madina», «Aruna»]

# бірнеше элемент қосамыз [«Sabina», «Almas»]

people.extend([«Sabina», «Almas»])     # [«Timur», «Bolat», «Madina», «Aruna», «Sabina», «Almas»]

# элемент индексін аламыз

index_of_timur = people.index(«Timur»)

Сұрыптау

Өсу бойынша сұрыптау үшін Sort () әдісі қолданылады:

people = [«Timur», «Madina», «Aruna», «Almas», «Bolat»]

people.sort()

print(people)# [«Aruna», «Bolat», «Madina», «Almas», «Timur»]

Егер деректерді кему бойынша сұрыптау қажет болса, онда сұрыптаудан кейін reverse () әдісін қолдана аламыз:

people = [«Timur», «Madina», «Aruna», «Almas», «Bolat»]

people.sort()

people.reverse()

print(people)# [«Timur», «Almas», «Madina», «Bolat», «Aruna»]

Жолдар бірінші символдары бойынша бағаланады. Егер бірінші символдар тең болса, онда екінші символдар салыстырылады және бұл процесс әрі қарай жалғаса береді.. Сонымен қатар, сандық символ алфавиттік бас әріптен «кіші» болып есептеледі, ал бас әріп кіші әріптен «кіші» деп саналады.

Тапсырмалар

1. Компьютерлер тілді қалай түсінеді және мәтіндерді талдайды?

Шарт:  Қолданушы кез келген мәтінді жазады, программа сөздер тізімін қабылдап қай сөздердің жиі кездесетінін есептеуі керек.

STEM: лигнвистика, математика

Енгізу мәліметтері	Шығару мәліметтері
STEM, Bilim, Abai, Qyzpu, Universitet, Abai, Qyzpu, STEM,	STEM 2 рет кездеседі Qyzpu 2 рет кездеседі Abai 2 рет кездеседі Bilim 1 рет кездеседі Universitet 1 рет кездеседі

1. Талдау үшін тарихи деректерді қалай дұрыс ұйымдастыруға болады?

Шарт: Берілген тарихи оқиғалардың тізімін қабылдайтын және оларды күні бойынша сұрыптайтын программа жазыңыз.

STEM: тарих, математика

Енгізу мәліметтері	Шығару мәліметтері
ҚР тәуелсізді алды, 1991	Бірінші дүниежүзілік соғыс басталды, 1914
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталды, 1945	Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталды, 1945
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталды, 1914	ҚР тәуелсізді алды, 1991
Ұлттық валюта тенге айналымға енді, 1993	Ұлттық валюта тенге айналымға енді, 1993

• Биологтар жануарлардың түрлерін қалай жіктейді?

Шарт: Жануарлардың тізімін қабылдайтын және оларды сәйкес топтарға бөлетін функцияны жазыңыз (сүтқоректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар және т.б.).

STEM: биология, зоология

Енгізу мәліметтері	Шығару мәліметтері
піл, түлкі, қасқыр	Сүтқоректілер: піл, түлкі, қасқыр
жылан, қолтырауын,	Құстар: қарға, бүркіт, дуадақ
кесіртке қарға, бүркіт, дуадақ	Бауырымен жорғалаушылар: жылан, қолтырауын, кесіртке

• Неліктен банк жүйелерінде шот нөмірлерінің қатаң форматы маңызды?

Шарт: Программа банктік шот нөмірі бар жолды қабылдайды және оның стандартты форматқа сәйкес келетіндігін тексереді (20 таңба, тек сандар).

STEM: экономика, математика

Енгізу мәліметтері	Шығару мәліметтері
01554567891234667890	счет номері дұрыс: True

• Физикалық формулаларды автоматты түрде қалай талдауға болады?

Шарт: Программа физикалық формулалар жиынтығы бар жолды қабылдап,  олардың айнымалылары мен мәндерін бөліп көрсететін формула жазады.

STEM: физика, математика

Енгізу мәліметтері	Шығару мәліметтері
S = v * t	‘s = v * t’: [‘s’, ‘v’, ‘t’]

 🎓 STEM тұрғысынан бұл жоба не үйретеді?

STEM құрамы	Қолданылуы
S – Science	Биология мен микробиология саласының ерекшеліктері мен химиялық элементтерімен танысу
T – Technology	Python-да тізімдер мен функцияларды пайдаланып, мәтіндік деректерді өңдеу және сұрыптау.
E – Engineering	Python кітапханаларын (мысалы, datetime, geopy) қолданып, нақты есептерді автоматтандыру.
M – Math	Мәтіндегі сөздердің жиілігін есептеу, тарихи оқиғаларды хронологиялық сұрыптау арқылы математикалық логиканы дамыту.

Бақылау сұрақтары:

1. Тізімдерді программада қалай анықтайды?

2. Бірдей мәнді бірнеше рет қайталайтын тізім жасау үшін қандай комманда қолданылады?

3. Тізім элементтерін қандай коммандалар арқылы басқарады? 4. Тізім элементтерін өсу реті бойынша орналастыру үшін қолданылатын комманда?